‘Delft brant’, een zestiende-eeuwse houtsnede

Al sinds de Klassieke Oudheid was met name brand in een stedelijke omgeving een ware nachtmerrie vanwege het risico op snelle uitbreiding, met complete stadsbranden tot gevolg, waarvan de geschiedenis vele voorbeelden kent. Het probleem zat hem vooral in de combinatie van het toegepaste bouwmateriaal, zoals veel hout, uitsluitend gebruik van verschillende soorten openvuur, zoals haarden, fakkels, kaarsen, olielampen, enzovoorts, en de beperkte blusmogelijkheden. De brandweer kent dan ook een lange geschiedenis, die vrijwel parallel loopt met de ontwikkeling van blusmiddelen, waarover door de eeuwen heen veel is geschreven en gepubliceerd.

Het blussen met brandemmers is heel lang in gebruik geweest, zelfs nog na de uitvinding van de eerste types brandspuiten. Brandemmers behoren dan ook tot de oudste objecten in de collectie van Korpora, teruggaand tot midden zestiende eeuw.

In de collectie van Korpora bevindt zich ook een zeer bijzondere en fraaie houtsnede uit genoemde eeuw, waarop mijn oog dus viel, de stadsbrand van Delft in 1536 verbeeldend.

Monikken in het Lazarushuis (leprozenhuis) buiten de stad zien deze vanuit de verte in brand staan. Een monnik roept door een deur naar binnen ‘Delft brant’ en een andere monnik roept vanuit een venster ‘god zij gelooft’.

Het gaat hier hoogstwaarschijnlijk om het oudste, min of meer, eigentijdse beeld van een brand in Nederland in de collectie van Korpora.

Korpora bezit een grote en rijke collectie picturalia, waaronder vele prenten. De prenten met betrekking tot branden, brandbestrijding, blusmiddelen enzovoorts zijn merendeels afkomstig uit de collectie van het eerste brandweermuseum van Nederland, dat in 1926 zijn deuren opende in het voormalige Catherijneconvent in Utrecht, een oud-kloostergebouw dat daarvoor diende als militair logement, een initiatief van de Koninklijke Nederlandsche Brandweervereeniging opgericht in 1916.

De collectie van dit brandweermuseum vormde de basis van het huidige Brandweermuseum in Hellevoetsluis, waarvan de collectie eigendom is van Korpora als onderdeel van de Nationale Collectie Brandweer

Ook de houtsnede ‘Delft brant’ is afkomstig uit de collectie van het Brandweermuseum in Utrecht en wordt al genoemd in de gedrukte vierdelige catalogus van de complete collectie uit 1936 (deel 2, nr. 105, p. 107).

Van de fraaie houtsnede zijn maar enkele exemplaren in openbare collecties bekend. In Nederland, voor zover na te gaan, uiteraard bij het Stadsarchief Delft, bij het Rijksmuseum en in de befaamde Atlas van Stolk te Rotterdam. Buiten Nederland is een exemplaar van de prent aanwezig bij het British Museum te Londen.

Het exemplaar van het Rijksmuseum, dat de houtsnede als zestiende-eeuws dateert, is afkomstig van de bekende antiquair, bibliograaf en boekhandelaar Frederik Muller, die de houtsnede al vermeldde in de eerste uitgave van diens standaardwerk De Nederlandsche geschiedenis in platen. Beredeneerde beschrijving van Nederlandse historieprenten, zinneprenten, historische kaarten uit 1863. Deze staat hierin vermeld onder nummer 391. Hij omschreef de houtsnede als een ‘oude grove grav.[ure]’.

Over de maker(s) is vooralsnog niets bekend. De houtsnede is gesigneerd ‘S.K. exc.’, dat wil zeggen: S.K. heeft het gesneden/gegraveerd. Het onderschrift luidt:

‘Int iaer ons heeren duijsent vijf hondert ses en dortich op heijlich Cruijs dach datmen de Stadt delft branden sach opden dorden dach meij.’

Boven de houtsnede staat ‘Delft’ vermeld.

De afmetingen van de voorstelling, de plaatrand, zijn 120 x 98 mm. Het exemplaar van Korpora heeft, in tegenstelling tot andere exemplaren, brede marges.

In de middeleeuwen vonden vele stadsbranden plaats, waardoor soms halve steden werden weggevaagd. De branden waren daardoor van grote invloed op de bevolking en het stadsbeeld. De details van veel stadsbranden zijn niet bekend, maar de gevolgen ervan zijn soms nog altijd zichtbaar. Het Brandweermuseum Hellevoetsluis stelde een lijst op van de grootste historische stadsbranden in de provincie Zuid-Holland.

De stadsbrand in Delft op 3 mei 1536 was een van de grootste in zijn soort van de zestiende eeuw. Maar dan de helft van de stad werd erdoor verwoest, ondanks het feit dat toen al meer dan de helft van de huizen niet langer uit hout maar steen waren opgetrokken.

Tijdens het herstel van de stad werden veel huizen gebouwd met booggevels, die nog altijd in Delft te vinden zijn. Verder zijn de huizen in Delft een stuk lager dan in andere Nederlandse historische steden. In de zeventiende eeuw waren hoge(re) huizen namelijk populair, maar in Delft waren in die tijd nog niet zo lang geleden veel nieuwe huizen gebouwd, waardoor deze modegril grotendeels aan deze stad voorbijging.